Class-7 (रुचिरा)एकादशः पाठः - समवायो हि दुर्जयः NCERT books/ CBSE Syllabus

 

एकादशः पाठः

समवायो हि दुर्जयः

 

शब्दार्थाः

पुरा	पहले, पुराने समय में	ago
शुण्डेन	सूँड से	by trunk
नीडम्	घोंसले को	nest
विशीर्णानि	नष्ठ हो गए	destroyed
तमुपेत्य (तम्+उपेत्य)	उसके पास जाकर	approaching him
मध्याह्ने	दोपहर में	at noon
निमील्य	बंद करके	closing
स्थास्यति	रुक जाएगा	will stay
स्फोटयिष्यति	फोड़ देगा	will spoil
तृषार्तः (तृषा+आर्तः)	प्यास से पीड़ित	thirsty
गर्तः	गड्ढा	pit
तथा कृते	वैसा करने पर	doing so
अनुसृत्य	अनुसरण करके	following
पतितः	गिर गया	fell down
मृतः	मर गया	died
चोक्तम् (च+उक्तम्)	और कहा गया है	and said
दुर्जयः	कठिनता से जीतने योग्य	difficult to win
बहुनामप्यसाराणाम् (बहूनाम् + अपि + असाराणाम्)	अनेक निर्बलों का	several weak ones
समवायः	समूह, संगठन	group

 

अभ्यासः

1- प्रश्‍नानाम उत्तराणि एकपदेन लिखत-

 

क- वृक्षे का प्रतिवसति स्म?

उत्तर- वृक्षे चटका प्रतिवसति स्म।

 

ख- वृक्षस्य अधः कः आगतः?

उत्तर- वृक्षस्य अधः प्रमत्तः गजः आगत।

 

ग- गजः केन शाखाम् अत्रोटयत्?

उत्तर- गजः वृक्षस्य शाखाम् अत्रोटयत्।

 

घ- काष्ठकूटः चटकां कस्याः समीपम् अनयत्?

उत्तर- काष्कूटः चटकां मक्षिकायाः समीपम् अनयत्।

 

ड- मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत्?

उत्तर- मक्षिकायाः मित्रं मण्डूकः आसीत्।

 

2- रेखांकितानि पदानि आधृत्य प्रश्‍ननिर्माणं कुरुत-

 

क- कालेन चटकायाः सन्ततिः जाता।

     -कालेन कस्याः सन्ततिः जाता।?

 

ख- चटकायाः नीडं भुवि अपतत्।

    - चटकायाः क भूवि अपतत्?

 

ग- गजस्य  वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।

   - कस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्?

 

घ- काष्ठकूटः चञ्‍च्‍वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति।

   -काष्ठकूटः कया गजस्य नयने स्फोटयिष्यति?

 

3- मञ्‍जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

करिश्यामि, गमिष्यति, अनयत्, पतिष्यति, स्फोटयिष्यति, त्रोटयति

 

क- काष्ठकूटः चञ्‍च्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति।

ख- मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं करिष्यामि।

ग- तृषार्तः गजः जलाशयं गमिष्यति।

घ- गजः गर्ते पतिष्यति।

ड- काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपं अनयत्।

च- गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः त्रोटयति।

 

4- प्रश्‍नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत-

 

क- चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः तां किम् अपृच्छयत्?

उत्तर- चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः नाम खगः दुःखेन ताम् अपृच्छत्-‘भद्रे,किमर्थं विलपसि?’

 

ख- चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्तां श्रुत्वा मक्षिका किम् अवदत्?

उत्तर- चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्तां श्रुत्वा मक्षिका अवदत् मम् मित्रं मण्डूकः अस्ति। शीघ्रं तमुपेत्यय यथोचितं करिष्यामः।’

 

ग- मेघनादः मक्षिकां किम् अवदत्?

उत्तर- मेघनादः मक्षिकाम् अवदत्  ‘यथाहं कथयामि तथा कुरूतम्।

 

घ- चटका काष्ठकृटं किम् अवदत्?

उत्तर- चटका काष्ठकुटं अवदत् , ‘’दुष्टेनैकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता। तस्य गजस्य व्धेनैव मम दुःखमपसरेत्‌।‘’

 

5- उदाहरणामनुसृत्य रिक्तस्थनानि पूरयत-

क-    

पुरुषः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
प्रथमपुरुषः	पठिष्यति	पठिष्यतः	पठिष्यन्ति
प्रथमपुरुषः	पतिष्यति	पतिष्यतः	पतिष्यन्ति
प्रथमपुरुषः	मरिष्यति	मरिष्यतः	मरिष्यन्ति

 

ख- 

पुरुषः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
मध्यमपुरुषः	गमिष्यसि	गमिष्यथः	गमिष्यथ
मध्‍यमपुरुषः	धाविष्यसि	धाविष्यथः	धावष्यथ
मध्‍यमपुरुषः	क्रीडिष्यासि	क्रीडिष्यथः	क्रीडिष्‍यथ

 

ग- 

पुरुषः	एकवचनम्	द्विवचनम्	बहुवचनम्
उत्तमपुरुषः	लेखिष्यामि	लेखिष्यावः	लेखिष्यामः
उत्तमपुरुषः	हसिष्यामि	हसिष्यावः	हसिष्यामः
उत्तमपुरुषः	दक्ष्यामि	दृक्ष्यावः	द्रक्ष्यामः

 

6- उहादरणानुसारं ‘स्म’ शब्दं योजयित्वा भूतकालिकक्रियां रचयत-

यथा - अवसत्- वसति स्म।

अपठत्	पठति स्म।
अत्रोटयत्	त्रोयति स्म।
अपतत्	पतति स्म।
अपृच्छत	पृच्छति स्म।
अवदत्	वदति स्म।
अनयत्	नयति स्म।

 

7- कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

 

क- एका बालिका मधुरं गायति।  (एकम्, एका, एकः)

ख- चतस्त्रः कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति। (चत्वारः, चतस्त्रः, चत्वारि)

ग- तानि पत्राणि सुन्दराणि सन्ति। (ते, ताः, तानि)

घ- धेनवः दुग्धं ददन्ति। (ददाति, ददति, ददन्ति)

ड- वयं संस्कृतम् अपठाम। (अपठम्, अपठन्, अपठाम)

 

 I would like to express my gratitude to Mrs. Manju Gautam for contributing all the chapters of Ruchira part-2 on this blog

Back to Table of Contents