Class-7 (रुचिरा) सप्तमः पाठः सङ्कल्पः सिद्धिदायकः NCERT books/ CBSE Syllabus

 

सप्तमः पाठः

सङ्कल्पः सिद्धिदायकः

शब्दार्थाः

पतिरूपेण	पति के रूप में	as husband
एतदर्थम् (एतद्+अर्थम्)	इसके लिये	for this
अवाञ्छत्	चाहती थी	desired
मात्रे	माता से	to mother
चिन्ताकुला	चिन्ता से परेशान	perturbed by anxiety
मनीषिता	चाहा गया, इच्छित	desired
तादृषः	वैसा	like
अभिलाषः	इच्छा	desire
तपसा	तपस्या से	by penance
प्राप्स्यामि	प्राप्त करूँगी	will get
जीवनाभिलाषः(जीवन+अभिलाषः)	जीवन की चाह	life’s desire
आकुलितम्	परेशान	desperate
साकम्‌	साथ	with
निष्क्रामति	निकल जाती है	goes out, exists
मनसा	मन से	by heart/mind
वचसा	वचन से	by word
कर्मणा	कर्म से	by act
तपति स्म	तपस्या करती थी	performed penance
स्थण्डिले	नंगी भूमि पर	on barren field
शिलायाम्	चटृान पर	on rock
स्वपिति स्म	सोती थी	slept (look rest)
तपः प्रभावात्	तपस्या के प्रभाव से	because pf penance
अतपः	तपस्या की	performed penance
अगतिः	गतिहीनता	absence of movement
अधीतवती	पढ़ ली	studied
सम्पादितवती	सम्पन्न किया	performed
प्रथिता	प्रसिद्ध हो गयी	became famous
आतुरहृदये	हे व्याकुल हृदयवाली	agitated one
नेपथ्ये	परदे के पीछे	from backstage
आश्रमवटुः	आश्रम का ब्रह्मचारी	pupil from hermitage
झटिति	जल्दी से	quickly
क्रियार्थम्	तप के लिये	for penance
पूजोपकरणम् (पूजा+उपकरणम्)	पूजा की सामग्री	means for worship
सुलभम्	आसानी से प्राप्त	easily available
धर्मसाधनम्	धर्म का साधन	means of religious work
तुष्णीम्	चुप	silent
आकुलीभूय	परेशान होकर	being disturbed
उपहसति	उपहास करता है	makes fun
अन्यथा	अन्य प्रकार से	otherwise
श्मशाने	श्मशान में	in the cremation ground
अड़्‍गरागः	अड़्गलेप	anointment
परिजनाः	मित्र गण	friends
भूतगणाः	भूतों की टोली	hosts of ghosts
वाचाल	बड़बोला	babbler
अपसर	दूर हट	keep away
यथार्थम्	वास्तविक	true/real
पापभाग्	पापी	sinful
पृष्ठतः	पीछे से	from behind
परित्यज्य	छोड़कर	after leaving
कम्पते	काँपती है	trembles
प्रीतः	प्रसन्न	pleased
सङ्कल्पेन	सङ्कल्पेन से	with firm desire
अद्यप्रभृति	आज से	from today
क्रीतदासः	खरीदा हुआ नौकर	a slave
विनतानना	नीचे की ओर मुँह की हुई	keeping downward face
विहसति	मुस्कुराती है	smiles

 

अभ्यासः

1- उच्चारणं कुरुत-

अभवत्	अकथयत्	अगच्छत्
न्यवेदयत्	अपूजयत्	स्वपिति
तपति	प्राविशत्	अवदत्
वदति स्म	वसति स्म	रक्षति स्म
व्दति	चरति स्म	करोति स्म
गच्छति स्म	अकरोत्	पठति स्म

 

2- उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

क- एकवचनम्- द्विवचनम्-बहुवचनम्

यथा- वसति स्म- वसतःस्म- वसन्तिस्म

पूजयति स्म	पूजयतः स्म	पूजयन्ति स्म
रक्षति स्म	रक्षतः स्म	रक्षन्ति स्म
चरति स्म	चरतः स्म	चरन्ति स्म
क्रोति	कुस्तः	कुर्वन्ति स्म

 

ख- पुरुषः- एकवचनम्- बहुवचनम्

यथा- प्रथमपुरुषः- अकथयत्-अकथयताम्-अकथयन्     

प्रथमपुरुषः	अपूजयते	अपूजयताम्	अपूजयन्
प्रथमपुरुषः	अरक्षत्	अरक्षताम्	अरक्षन्

  

ग- पुरुषः- एकवचनम्- द्विवचनम्- बहुवचनम्

यथा- मध्यमपुरुषः- अवसः-अवसतम् -अवसत     

मध्यमपुरुषः	अपूजयः	अपूजयतम्	अपूजयत
मध्यमपुरुषः	अचरः	अचरतम्	अचरत

 

घ- पुरुषः- एकवचनम्- द्विवचनम्- बहुवचनम्

यथा- उत्तमपुरुषः-अपठम्- अपठाव- अपठाम

उत्तमपुरुषः	अलिखम्	अलिखाव	अलिखाम
उततमपुरुषः	अरचयम्	अरचयाव	अरचयाम

 

3- प्रश्नानानाम् उत्तराणि लिखत-

 

क- तपः प्रभावात् के सखायः जाताः?

उत्तर-तपः प्रभावात् हिंस्त्रपश्‍वोऽपि सखायः जाताः।

 

ख- पार्वती तपस्यार्थं कुत्र अगचछत्?

उत्तर- पार्वती तपस्यार्थं गौरीशिखरं अगच्छत्।

 

ग- कः श्मशाने वसति?

उत्तर- शिवः श्मशाने वसति।

 

घ- शिवनिन्दां श्रुत्वा का क्रुद्धा जाता?

उत्तर- शिवनिंदा श्रुत्वा पार्वती कुद्धा जाता।

 

ड- वटुरूपेण तपोवनं कः प्राविशत्?

उत्तर-वटुरूपेण तपोवनं शिवः प्रविशत्।

 

4- कः/का  कं/कां  प्रति कथयति- कः/का - कम्/काम्

यथा- वत्से! त्पः कठिनं भवति? माता -पार्वतीम्  

 

		कः/का	कम् / काम्‌
क	अहं तपः एव चरिष्यामि।	पार्वती	मातभ्य्
ख	मनस्वी कदापि धैर्यं न परित्यजति।	पार्वती	विजयाम्
ग	अपर्णा इति नाम्ना त्वं प्रथिता।	विजया	पार्वतीम्
घ	पार्वति! प्रीतोऽस्मि तव संड.कल्पेन।	शिवः	पार्वतीम्
ड	ष्षरीरमाद्यां खलु धर्मसाधनम्।	वटुरूपधारीशिवः	पार्वतीम्
च्	अहं तव क्रीतदासोऽस्मि।	शिवः	पार्वतीम्

 

5-प्रश्‍नानाम् उत्तराणि लिखत-

 

क- पार्वती क्रुद्धा सती किम् अवदत्?

उत्तर- जगति न कोऽपि शिवस्य यथार्थ स्वरूपं जानाति।

 

ख-कः पापभाग् भवति?

उत्तर- यः शृ‍णोति सोऽपि पापभाग् भवति।

 

ग-पार्वती किं कर्त्तुम्‌ ऐच्छत्?

उत्तर- पार्वती तपस्यां कर्त्तुम्‌ ऐच्छत्।

 

घ- पार्वती कया साकं गौरीशिखरं गच्छति?

उत्तर- पार्वती विजया साकं गौरीशिखरं गच्छति।

 

6- म्ञ्‍जूषातः पदानि चित्वा समानार्थकानि पदानि लिखत-

मता, मौनम्, प्रस्तरे, जन्तवः, नयनानि

 

शिलायां-प्रस्तरे

पशवः- जन्तवः

अम्बा- माता

नेत्राणि-नयनानि

तूष्णीम्-मौनम्

 

7- उदाहरणानुसारं पदरचनां कुरुत-

यथा-वसति स्म- अवसत्

क	पश्‍यति स्म	अपश्‍यत्
ख	तपति स्म	अतपत्
ग	चिन्तयति स्म	अचिन्तयत्
घ	वदति स्म	अवदत्
ड	गच्छति स्म	अगच्छत्

 

यथा- अलिखत्- लिखति स्म।

क	अकथयत्	कथयति स्म।
ख	अनयत्	नयति स्म।
ग	अपठत्	पठति स्म।
घ	अधावत्	धावति स्म।
ड	अहसत्	हसति स्म।

 

 

ध्यातव्यम्

‘स्म’ इत्यस्य प्रयोगः।   यदा वर्तमानकालिकैः धातुभिः सह ‘स्म’ इत्यस्य प्रयोगः भवति तदा ते घातवः भूतकालिकक्रियाणाम् अर्थ प्रकटयन्ति।   यथा- पठति स्म- पढ़ता था। गच्छति स्म- जाता था।   पञ्‍चाग्निव्रतम्- चतसृषु दिक्षु अग्निम् आधाय सूर्यस्य निर्निमेषदर्शनं पञ्‍चाग्निव्रतम्। अपर्णा- तपस्याक्रमे पर्णानामपि भक्षणं पार्वती त्यक्तवतो अतः सा अपर्णा नाम्ना प्रसिद्धा।

 

 I would like to express my gratitude to Mrs. Manju Gautam for contributing all the chapters of Ruchira part-2 on this blog

Back to Table of Contents