Class-7 (रुचिरा) द्वितीयः पाठः - दुर्बुद्धिः विनष्यति/NCERT book/CBSE Syllabus

 

द्वितीयः पाठः

दुर्बुद्धिः विनष्यति

शब्दार्थाः

सरः	तालाब	Pond
कूर्मः/ कच्छपः	कछुआ	turtle
प्रतिवसति स्म	रहता था	was living
धीवराः	मछुआरे	fishermen
मत्स्यकूर्मादीन्	मछली, कछुआ आदि को	fishes, turtle etc.
मारयिष्यामः	मारेंगे	shall kill
मैवम् (मा+एवम्)	ऐसा नहीं	not so
ह्रदम्	तालाब को	to the pond
धारयताम्	धारण करें	hold
पक्षबलेन	पंखो के बल से	with the strength of wings
अपायः	हानि	harm
नीयमानम्	ले जाते हुए	being carried
अवलोक्य	देखकर	looking
लम्बमानम्	लटकते हुए को	swinging
उड्डीयते	उड़ रहा है	flying
विस्मृत्य	भूल कर	forgetting
भस्म	राख	ashes
सुह्रदाम्	मित्रों का/ के/की	of friends
हितकामानाम्	कल्याण की इच्छा रखनेवाले का/के/की	of wellwishers
अभिनन्दति	प्रसन्नतापूर्वक स्वीकार करता/ करती है	welcomes
दुर्बुद्धिः	दुष्ट बुद्धि वाला	crooked

 

अभ्यासः

 

1- उच्चारणं कुरुत-

फल्लोत्पलम्	अवलम्ब्य	पक्त्वा
कम्बुग्रीवः	आवाभ्याम्	भक्षयिष्यामि
उक्तवान्	ह्रदम्	सुह्रदाम्
भवद्भ्याम्	उड्डीयते	भ्रष्टः

 

2- एकपदेन उत्तरत-

क- कूर्मस्य किं नाम आसीत्?

उत्तर- कूर्मस्य नाम कम्बुग्रीवः आसीत्।

 

ख- सरस्तीरे के आगच्छन्?

उत्तर- सरस्तीरे धीवराः आगच्छन्।

 

ग- कूर्मः केन मार्गेण अन्यत्र गन्तुम् इच्छति?

उततर- कूर्मः आकाशमार्गेण अन्यत्र गन्तुम् इच्छति।

 

घ- लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा के अधावन्?

उत्तर- लमबानं कूर्मं दृष्ट्वा पौराः अधावन् ।

3- अधोलिखितवाक्यानि कः कं प्रति कथयति इति लिखत-

	कः कथयति	कं प्रति कथयनि
प्रातः यद् उचितं तत्कत्र्तव्यम्।	हंसौ	कूर्मं  प्रति
अहं भवद्भ्यां सह आकाषमार्गेण गन्तुम् इच्छामि।	कूर्मेः	हंसौ प्रति
अत्र कः उपायः?	हंसौः	कूर्मं प्रति
अहम् उत्तरं न दास्यामि।	कूर्मः	हंसौ प्रति
यूयं भस्म खादत।	कूर्मः	पौरौ प्रति

 

4- मञ्‍जूषातः क्रियापदं चित्वा वाक्यानि पूरयत-

अभिनन्दति-भक्षयिष्यामः- इच्छामि- वदिष्यामि- उड्डीयते-प्रतिवसति स्म

 

क- हंसाभ्यां सह कूर्मोऽपि उड्डीयते।

ख- अहं किञ्‍चिदपि न वदिष्यामि।

ग- यः हितकामानां सुह्रदां वाक्यं न अभिनन्दति।

घ- एकः कूर्मः अपि तत्रैव प्रतिवसति स्म।

ड- अहम् आकाशमार्गेण अन्यत्र गन्तुम् इच्छामि।

च- वयं गृहं पीत्वा कूर्मं भक्षयिष्यामः।

 

5- पूर्णवाक्येन उत्तरत-

 

क- कच्छपः कुत्र गन्तुम् इच्छति?

उत्तर कच्छपः हंसाभ्याम् सह आकाशमार्गेण अन्यत्रगन्तुम् इच्छति।

 

ख- कच्छपः कम् उपायं वदति?

उत्तर- कच्छपः उपायं वदति ‘युवां काष्ठदण्डम् एकं चञ्‍च्वा धारयतम्। अहं काष्ठदण्डमध्ये अवलंम्ब्य युवयोः पक्षबलेन सुखेन गमिष्यामि।’

 

ग- लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा पौराः किम् अवदन्?

उत्तर- लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा गोपालकाः अवदन् “हंहो! महादाश्चर्यम्। हंसाभ्यां सह कूर्मोऽपि उड्डीयते।“

 

घ- कूर्मः मित्रयोः वचनं विस्मृत्य किम् अवदत्?

उत्तर- कूर्मः मित्रयोः वचनं विस्मृत्य अवदत् ‘यूयं भस्म खादत’।

 

6- घटनाक्रमानुसारं वाक्यानि लिखत-

 

क- कूर्मः हंसयोः सहायतया आकाशमार्गेण अगच्छत्।

ख- पौराः अकथयन्- वयं पतितं कूर्मं खादिष्यामः।

ग- कूर्म हंसौ च एकस्मिन् सरसि निवसन्ति स्म।

घ- केचित् धीवराः सरस्तीरे आगच्छन्।

ड- कूर्मः अन्यत्र गन्तुम् इच्छति स्म।

च- लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा पौराः अधावन्।

छ-कूर्मः आकाशात् पतितः पौरेः मारितश्‍च।

ज- वयं श्‍वः मत्स्यकूर्मादीन् मारयिष्यामः’ इति धीवराः अकथयन्।

 

उत्तर-

क- कूर्म हंसौ च एकस्मिन् सरसि निवसन्ति स्म।

ख- केचित् धीवराः सरस्तीरे आगच्छन्।

ग- वयं श्‍वः मत्स्यकूर्मादीन् मारयिष्यामः’ इति धीवराः अकथयन्।

घ- कूर्मः अन्यत्र गन्तुम् इच्छति स्म।

ड-कूर्मः हंसयोः सहायतया आकाशमार्गेण अगच्छत्।

च- लम्बमानं कूर्मं दृष्ट्वा पौराः अधावन्।

छ-  पौराः अकथयन्- वयं पतितं कूर्मं खादिष्यामः।

ज- कूर्मः आकाशात् पतितः पौरेः मारितश्‍च।

 

7- मञ्‍जूषातः पदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-

जलाशयम्, अचिन्तयत्, वृद्धः,  दुःखिताः, कोटरे, वृक्षस्य, सर्पः, आदाय, समीपे

 

एकस्य वृक्षस्य शाखासु अनेके काकाः वसन्ति स्म। तस्य वृक्षस्य कोटरे एकः सर्पः अपि अवसत्। काकानाम् अनुपस्थितौ सर्पः काकानां शिशून् खादति स्म। काकाः दुःखिताः आसन्। तेषु एकः वृद्धः काकः उपायम् अचिन्तयत्। वृक्षस्य समीपे जलाषयः आसीत्। तत्र एका राजकुमारी स्नातुं   जलाशयम् आगच्छति स्म। शिलायां स्थितं तस्याः आभरणम्  आदाय एकः काकः वृक्षस्य उपरि अस्थापयत्। राजसेवकाः काकम् अनुसृत्य वृक्षस्य समीपम् अगच्छन्। तत्र ते तं सर्पं च अमारयन्। अतः एवोक्तम्- उपायेन सर्वं सिद्धयति।

 

ध्यातव्यम्

इयं कथा ‘पञ्‍चतन्त्रम्’ इति ग्रन्थात् सम्पादितं कृत्वा उद्धृता। पञ्‍चतन्त्रस्य लेखकः विष्णुशर्मा। पञ्‍चनां तन्त्राणं समाहारः पञ्‍चतन्त्रम् इति। अतः पञ्‍चतन्त्रस्य पञ्‍चभागाः सन्ति-मित्रभेदः, मित्रलाभः, सन्धिविग्रहः, लब्धप्रणाशः अपरीक्षित- कारकञ्‍च।

अस्मिन् पाठे अनवसरे भाषणेन कथं सर्वनाशः भवतीति दर्शितम्। क्वचित् मौनं कार्यसाधकं भवति। यथोक्तम्-

                    विभूषणं मौनमपण्डितानाम्।

                    मूर्खो हि शोभते तावत् यावत् किञ्‍चिन्न भाषते।

 I would like to express my gratitude to Mrs. Manju Gautam for contributing all the chapters of Ruchira part-2 on this blog

Back to Table of Contents