Class-8 Sanskrit (Ruchira) सप्तमः पाठः जलवाहिनी / NCERT Book/ CBSE Syllabus

 

सप्तमः पाठः

जलवाहिनी

 

शब्दार्थाः 

जलवाहिनी	पनिहारन
भरिष्यायाहरिष्यामि (भरिष्यामि+आहरिष्यामि)	भरूँगी , लाऊॅंगी
सलिलकुम्भकम्	पानी के घड़े को
शनैर्यदि (शनैः+यदि)	यदि धीरे से
यामि	जाती हूँ
चिररात्राय	बहुत समय तक
विलपिष्यति	रोएगा/विलाप करेगा
द्रुतम्	जल्दी/शीघ्र
भवेदार्द्रम् (भवेत्+आर्द्रम्)	गीला हो जाएगा
नुपूररवान्	पायल की ध्वनि
आकर्ण्य	सुन कर
इटिति	शीघ्र
महालम्बस्तले (महालम्बः+तले)	तल में काफी गहरा
तस्यास्ति (तस्य+ अस्ति)	उसका है
कृषन्त्या	रस्सी से
रज्ज्वा	रस्सी से
करेऽप्यास्ते (करे+अपि+आस्ते)	हाथ में होता है
महास्फोटः	छोटा
तनुः	छोटा

              

        अभ्यासः

 

1.प्रस्तुत गीतं सस्वरं गायत।

 

भरिष्याम्याहरिष्यामि च

सलिलकुम्भं कियत्कालम् । भरिष्या........

शनैर्यदि यामि चिररात्राय

विलपिष्यति गृहे बालः।

द्रुतं यदि यामि वसनं मे

भवेदार्द्र सलिलवेगैः॥ भरिष्या.

 

इमान् नूपुररवान् रुनझुन-

मयान् आकर्ण्य नागरिकाः।

सुखं शय्यामधिशयाना

इटिति ते जागरिष्यन्ति।। भरिष्या........

 

तनु: कूपो महालम्ब

स्तले तस्यास्ति पानीयम्।

कृषन्त्या में घटं रज्ज्वा

करेऽप्यास्ते महास्फोटः।। भरिष्या........

 

2.अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि लिखत-

 

क. कूपः कीदृशः  अस्ति?

उत्तर- कूपः तनुः महालम्बः च अस्ति।

 

ख. महाविस्फोटः कुत्र आस्ते?

उत्तर- महास्फोटः करे आस्ते।

 

ग. बालः कुत्र विलपिष्यति?

उत्तर-बालः गृहे विलपिष्यति।

 

घ. जलवाहिनी यदि द्रुतं गच्छेत् तर्हिं किं स्यात्?

उत्तर- जलवाहिनी यदिद्रुतें गच्छेत् तर्हि सलिलं वैगे तस्याः वमनं आर्द्र भवेत्।

 

3. अधोलिखितेषु पदेषु यथापेक्षितं सन्धिं/ विच्छेदं कुरूत-

 

क. तस्य + अस्ति = तस्यास्ति

ख. अपि + आस्ते = अप्यास्ते

ग. महालम्बः + तले = महालम्बस्तले

घ. भरिष्यामि + आहरिष्यामि = भरिष्याम्याहरिष्यामि

ड. सु + उक्ति = सूक्ति

 

4. विशेषणैः सह विषेष्याणि योजयत-

विशेषण पदानि	विशेष्य पदानि
कियत्	कालम्
गंभीरः	कूपः
स्थूलः	विडालः
आर्द्रम्	वसनम्
इमान्	नुपुरवान्

 

5. समानार्थकानि पदानि मेलयत्-

 

सलिलम्	जलम्
गृहम्	भवनम्
द्रुतम्	शीघ्रम्
घटः	कुम्भः
बालम्	शिशुम्

 

6. अधोलिखितानां पदानां लिङ्गं विभक्तिं वचनं च लिखत-

 

पदानि	लिङ्गं	विभक्तिः	वचनम्
रात्रिम्	स्त्रीलिङ्गं	द्वितीया	एकवचनम्
गृहे	नपुसकलिङ्गं	सप्तमी	एकवचनम्
सर्वान्	पुल्लिङ्गं	द्वितीया	बहुवचनम्
रज्ज्वा	स्त्रीलिङ्गं	तृतीया	एकवचनम्
वेगैः	पुल्लिङ्गं	तृतीया	बहुवचनम्
कोलाहला	पुल्लिङ्गं	प्रथमा	बहुवचनम्
तलै	पुल्लिङ्गं	सप्तमी	एकवचनम्

 

 

7.चित्रं दृष्ट्वा मञ्जूषातः पदानि च चित्वा वाक्यानि रचयत-

चिकित्सालयः, चिकित्सकः, रूग्णान्, चिकित्सार्थम्, नगरे, परिचरति, जनाः, अस्ति, आगच्छन्ति, परिचारिका, ददाति, करोति, औषधम्

 

क. अस्मिन् चित्रं चिकित्सालयः दृश्यते।

ख. अत्रः चिकित्सकः अस्ति।

ग. सः  रूग्णान् परिचरति।

घ. अत्र परिचारिका अपि अस्ति।

ड़. जनाः अत्र चिकित्सार्थम् आगच्छन्ति।

च. परिचारिका रुग्णान्‌ औषधम् अपि ददाति।

ज. सा सेवां करोति।

 

8. अन्वयं कुरुत-

 

क. द्रुतं यदि यामि वसनं में

    भवेदार्द्रं सलिलवेगैः।

द्रुतं यदि यामि तर्हि मे वसनं सलिलवेगैः आद्रं भवेत्‌।

 

ख. कृषन्त्या में घटं रज्ज्वा

    करेऽप्यास्ते महास्फोटः।

 

रज्ज्वा घटं कृषंत्या मे करे अपि महास्फोटं अस्ति। 

                       

योग्यता-विस्तारः

अधोलिखित मूल भोजपुरी लोक-गीत का अनुवाद के साथ अभ्यास कीजिये-

    कत दिन राम भरब हम गगरी। कत दिन.

    धीरे चलूँ  त बालक घर रोवे

    झटकी चलूँ  त बालक घर रोवे

    रूनझनु रूनझनु पायल बाजे

    पायल के सबद सुनि जागे सारी नगरी।। कत दिन्

    पातर कइयॉं पताले में पानी

    खींचि खीचि गगरी हथेली पड़े फफरी।। कत दिन्

 

निम्नलिखित गीत का अभ्यास कर पठित गीत से इसके भावसाम्य को समझिये-

              

        पन्थाः पिक्ष्छिलः

 

घटीभारेण पन्थाः पिच्छिलस्त्वरया न चलनीयः।

अयं लघुलघुपदैर्मेयोऽनुनेये् नैव वलनीयः।।

 

इयं पङ्किला वीथी भयङ्करी तव नास्ति यातव्या,

सृजन्ती दरमसौ मन्दिरसृतिर्मयि साऽपि हातव्या,

अमार्गष्चाबलैर्लोको वदति कश्चिन्न श्रयणीयः।

घटीभारेण पन्थाः पिच्छिलस्त्वरया न चलनीयः।

 

पदे स्थगयति विरमविरमेति कथयति दृश्यमभितो यत्,

प्रतीयत आलि! किं नु वदानि ह्रदयं चञ्चुरं विचलत्,

निधेयमिदं वशेऽवसरो न हेयोऽयं वरणीयः।

घटीभारेण पन्थाः पिच्छिलस्त्वरया न चलनीयः।

 

मनसि नृत्यस्वरो मदयति छमिति छमू् छूूम् छनन- छूमिति,

तृषा यायाचते मुखरा प्रषमिता नास्मि नाऽभूमिति,

विमृष किं किंमवर्धीर्यमथो नु कः कष्चानुसरणीयः।

घटीभारेण पन्थः पिच्छिलस्त्वरया न चलनीयः।

                          महसराजदीनपाण्डेयः

               

पिच्छिलः- फिसलने वाला       

चञ्चुरम्- अत्यन्त चतुर (अथवा विशेषज्ञ)

वलनीयः- इठलाकर चलने लायक  

यायाचते- बार-बार मॉंग रही है