Class-8 Sanskrit (Ruchira)परिशिष्टम् - सन्धिः NCERT Book/ CBSE Syllabus

 

परिशिष्टम्

सन्धिः

पूर्वपदस्य अन्तिमवर्णेन समम् उत्तरपदस्य पूर्ववर्णस्य मेलनेन यत्परिवर्तन भवति तत्सन्धिः इति।

 

यथा- विद्या + आलयः =  विद्य् + आ  + आ +  लय: = विद्यालयः

एवमेव, यदि + अपि = यद्यपि

कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः

 

सामान्यतः सन्धिः त्रिविधः, तद्यथा-

(क) स्वरसन्धिः अच्सन्धिः वा

(ख) व्यञ्जनसन्धिः हल्सन्धिः वा

(ग) विसर्गसन्धिः

 

(क) स्वरसन्धिः - स्वरवर्णन सह स्वरवर्णस्य मेलनं स्वर-सन्धिः कथ्यते। संस्कृतभाषान स्वीकृताः स्वरवर्णाः इमे सन्ति-अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लू, लृ. ए, ऐ, अ औ। स्वरसन्धौ एतेषां परस्परमेलनं भवति। अत्र केचिद् विशिष्टाः सन्धयः उल्लेखनीया:

 

(i) दीर्घसन्धिः अ, इ, उ, ऋ हस्वेभ्यो दीर्घेभ्यो वेति वर्णेभ्यः परम् अ, भवति। (सूत्रम्-अक: सवर्ण दीर्घः) उ, ऋ वेति स्वरः दीर्घाः वा वर्णाः भवन्ति चेत् तयोः मेलनेन दीर्घः भवति। सूत्रम्-अकः सवर्णे दीर्घः

 

उदाहरणानि-

मुर + अरिः = मुरारि:

पाठ + आरम्भ = पाठारम्भः

दक्षिण + अयनम् = दक्षिणायनम्

स्वराज्य + आन्दोलनम् = स्वराज्यान्दोलनम्

कवि + इन्द्रः = कवीन्द्रः

मुनि+ ईश्वर: = मुनीश्वरः

मही + इंद्रः = महीन्द्रः

मही + ईश्वरः महीश्वरः

भानु + उदयः = भानूदयः

लघु + ऊर्मिः = लघूर्मिः

वधू + उदयः = वधूदयः

पितृ + ऋणम् = पितर्णिम्

 

सामान्य प्रक्रिया अ+अ=आ         इ+इ=ई             उ+ उ=ऊ            ऋ + ऋ = ॠ  अ+ आ=आ       इ+ई=ई                         उ+ऊ=ऊ            ऌ+ऌ = ॡ आ+आ=आ       ई+इ=ई             ऊ+उ=ऊ आ+आ=आ       ई+ई=ई             ऊ+ऊ=ऊ

 

 

(ii) यण्‌सन्धिः इ, उ, ऋ, लृ वर्णस्य पश्चात् भिन्नस्वरवर्णः भवति चेत् इ, उ, ऋ, इत्येषां क्रमश: य्. व् र् ल् आदेशः भवति। (सूत्रम्-इको यणचि)

उदाहरणानि-

यदि+अपि=यद्यपि

मधु+अरि=मध्वरिः

            वधू+आगमनम्=वध्वागमनम्

पितृ+आदेशः= पित्रादेशः

लृ+आकृतिः+लाकृतिः

 

सामान्य प्रक्रिया इ/ई = अ, आ, उ, ऊ, ॠ, लृ, ए, ऐ, ओ, औ= य् उ/ऊ = अ, आ, इ, ई, ऋ, ऌ, ए, ऐ, ओ, औ = व् ऋ/ॠ = अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, ऌ, ए, ऐ, ओ, औ = र् लृ/ॡ + अ, आ, इ, ई उ ऊ ऋ ऋ, ऌ, ए, ऐ, ओ, औ = ल्

 

 

(iii) गुणसन्धिः - अ आ इत्यनयोः पश्चात् इ, उ, ऋ, ऌ वेति वर्णः आगच्छति चेत्, क्रमशः ए, ओ, अर्. अल् वा भवति। (सूत्रम्-आद्गुण:)

 

उदाहरणानि

देव + इन्द्रः = देवेन्द्रः

देव + ईश: = देवेश:

पर + उपकारः = परोपकारः

एक + ऊनः = एकोन:

महा + ऊर्मिः = महोर्मि:

देव ऋषि: = देवर्षिः

तव + लृकार: = तवल्कार:

सामान्य प्रक्रिया अ/आ + इ, ई = ए अ/आ + उ, ऊ = ओ अ/आ + ॠ= अर् अ/आ + लृ = अल्

 

(iv) वृद्धिसन्धिः - अ/आ इत्यनयोः पश्‍चात्‌ ए/ऐ, ओ/औ वेति वर्णः आगच्छति चेत्, क्रमशः ऐ, औ वा भवति। (सूत्रम्-वृद्धिरेचि)

उदाहरणानि-

एक + एकम् = एकैकम्

देव+ ऐश्वर्यम् = देवैश्वर्यम्

गङ्गा + ओघः = गङ्गौघ:

महा + ओषधि: = महौषधि:

सामान्य प्रक्रिया अ/आ + ए, ऐ ऐ अ/आ + ओ, औ = औ

 

(v) अयाविसन्धिः ए. ऐ. ओ औ येति वर्णस्य पश्चात कोऽपि स्वरवर्णः आगच्छति चेत्, तत्स्थाने क्रमशः अय् आय्‌ , अव्‌ , आव् वा आदेशः भवति। (सूत्रम् एचोऽयवायाव:)

 

उदाहरणानि

ने + अनम् = नयनम्

गै + अक: = गायक:

पो + अनम् = पवनम्

पौ + अकः = पावकः

सामान्य प्रक्रिया ए + स्वरवर्णाः = अय् ऐ + स्वरवर्णाः = आय् ओ + स्वरवर्णाः = अव् औ + स्वरवर्णाः = आव्